خاتم کاری
«خاتم‌کاری» (mosaic) از هنرهای ظریفه و صنایع دستی ایران است که سابقه و ریشه‌ای کهن دارد.
تاریخچهٔ خاتم‌کاری:
درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم‌سازی را چه کسی ابداع کرده است. در دائرةالمعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است»
همچنین محققان آورده اند، صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبطی‌ها اقتباس کرده‌اند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیک‌کاری شده است در «عین الصیره» نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها در موزه صنایع اسلامی قاهره و یا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی‌ترین نمونه‌های این صنعت در موزه متروپولیتن است.
آشنایی با هنر خاتم‌سازی:
هنر خاتم‌سازی یکی از مهم‌ترین هنرهای دستی ایران است .این صنعت ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد .سابقه خاتم‌سازی در ایران از زمانهای خیلی قدیم بوده است .به طور کلی ابتدا باید دید خاتم چیست؟ و خاتم‌ساز یا خاتم‌کار چه کسی است؟
تعریف خاتم:
خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود. خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد . چند ضلعی‌هایی که درخاتم‌سازی به کار می‌آید پنج، شش، هفت، هشت و یا ده ضلعی است.
در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»
در دائرةالمعارف فارسی در باره خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده است: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است .این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.»
مواد اولیه در ساخت خاتم:
دستگاه مخصوص براى بريدن مصالح چوبى
انواع چوب، آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب-نارنج- کهکم- کبوده
انواع استخوان، استخوان و عاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب
مفتولهای فلزی، برنج -آلومینیوم و بعضاً نقره
صدف- نخ پرک - سریشم - لاک
وسایل و ابزار کار در هنر خاتم‌سازی:
ابزار عمومی، شامل چکش - اره- دریل و مته و...
ابزار اصلی و مخصوص، شامل انواع اره‌ها- انواع سوهان - انواع رنده - پرس - تیره‌دار یا خط‌کش قفل - مغار- انواع تنگ ها- چسب‌های مخصوص و....
مراحل تولید خاتم:
ابتدا انواع چوبها و استخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱ تا ۵/۲ میلیمتر می‌برند و از آنها مثلث‌هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتولهای سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلث‌های چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانۀ هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود، بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش‌کاری و چسباندن لایه‌های بسیار نازک چوب در اطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحلۀ کاری را شامل می‌شود.
خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزیّن می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف‌کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلر و پولیستر آماده می‌شود.
مرغوبیت یک خاتمِ خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ اینها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.
خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب و هنری:
صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.
عدم تغییر در رنگ و شکل.
ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار مشخص نباشند.
قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع.
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسیِ طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
نقش‌ها ومثلث‌ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
تذکر مهم: کلیه محصولات خاتم‌کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آنها با پارچهٔ مرطوب واز به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب نمائید.
مهم‌ترین مراکز خاتم‌سازی در ایران شیراز، اصفهان و تهران می باشند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران اصفهانی یاشیرازی هستند.
قدیمی‌ترین آثار هنری خاتم‌کاری شدۀ باقی‌مانده:
صندوق مرقد موسی بن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوطه به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ هجری قمری ساخته شده توسط استاد محمد جمعه.
صندوق مرقد امام حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد امام علی النقی مربوطه به همان دوره واستاد.
صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی موعود که در همان دوره ساخته و نصب شده.
اثر بسیار زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده است.
درب خاتم امامزاده شاه‌رضا در قمشه (شهرضا) مربوطه به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی.
صندوق خاتم مرقد علی ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند.
صندوق خاتم مرقد سید الشهداء و ابوالفضل در کربلا.
صندوق مقبره زینب در شام.
منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مریوطه به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی).
درهای خاتم قصر رویایی تیمور گورکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال ۸۰۷ هجری (۱۴۰۵ میلادی).
درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوبها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب الله در سال ۹۹۹ هجری (۱۵۹۱ میلادی) که در موزه برلین نگهداری می‌شود.
درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره‌ای مربوط به سال ۱۱۱۴ هجری (۱۷۰۲ میلادی).
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دروان صفویه بود، در این دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش‌شده کشور از نو پایه گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، به ترمیم و ساختن ساختمان‌ها و آثار گذشته و بارگاه‌ها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین وسخت ترین شرایط زندگی می‌کردند.
درسال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاه‌های خاتم‌سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد .
آثار بجا مانده جمعی از هنرمندان شیراز،اصفهان و تهران در این دوره:
اتاق هفت در هفت متری خاتم‌کاری شده به تمامی وسایل موجود در آن، در کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتم‌کاری.
هنر خاتم‌سازی بعد از انقلاب اسلامی در کارگاه خاتم‌سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سَمت و سوی طرح‌ها تغییر یافته و با حذف طرح‌های خارجی توجه بیشتری به سنت‌گرایی معطوف گردیده و از آن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
خاتم‌کاری در ادبیات:
دراشعار شاعران قبل از سده نهم هرجا نامی از خاتم برده شده به معنی و مفهوم انگشتری بوده و تنها یک بیت از اشعار «مفید بلخی» شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتم سازی آمده است:
صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ گویا که لب لعل تو خاتم بند است